نگاهی اسلامی به اخلاق رسانه ای

در اسلام انسان‌ها با یکدیگر برادرند و ملاک برتری آنان بر یکدیگر، تقوا الهی است. در نظام اخلاقی اسلام مردم و جامعه مورد احترام‌اند. رعایت حرمت مخاطبان، ارزش و فضیلتی اخلاقی است و آبرو و حیثیت آنان نباید وجه المصالحه قرار گیرد. در قرآن کریم توصیه شده است که باید با مردم به گونه‌ای رفتار شود که حرمت افراد نگه داشته شود.

 ای کسانی که ایمان آورده‌اید مبادا عده‌ای از شما عده‌ای دیگر را استهزاء نمایند، چه بسا آنان بهتر از شما باشند، و نیز مبادا که گروهی از زنان شما گروهی دیگر را مسخره کنند، چه بسا آنان بهتر باشند، و به یکدیگر زخم زبان نزنید و یکدیگر را با القاب زشت صدا نکنید.» (حجرات:11)

 قرآن کریم حتی در برخورد با غیرمسلمانان نیز توصیه اکید می‌کند که ادب، احترام، عدالت و احسان رعایت شود: «خداوند شما را نهی نکرده است که به آنان که با شما نجنگیده‌اند و شما را از دیارتان آواره نساخته‌اند، به عدالت و احسان رفتار کنید. حتی شیوه برخورد با دشمنان و خصم نیز مطابق اخلاق قرآن برخورد مؤدبانه و غیرتوهین آمیز است» (ممتحنه:8)

آزادی انسان و بنده غیر نبودن،‌ ناظر به کرامت انسان است و ارزشی است که خدای متعال برای انسان قائل بوده و به او برتری و آزادی بخشیده است. در اسلام، ارزش نهادن به دیگران، هم‌پایه گرامی‌داشتن و ارزش گذاشتن به مقام الهی است. پیامبر اکرم(صل الله علیه و آله و سلم) می‌فرمایند:‌ «کسی که برادر [مؤمن] خود را گرامی دارد، در حقیقت خدا را گرامی داشته است.»

اخلاق به عنوان یکی از مهمترین اصول انسانی و الهی، اگر در حوزه رسانه نادیده انگاشته شود تبعات فراگیر و غیرقابل جبران به همراه خواهد داشت. چه بسا بسیاری از شگردهای رسانه‌ای، که به ظاهر با هیچ اصل، بند و تبصره‌ای از حقوق و قانون در تضاد نباشند، اما ممکن است با اصول اخلاقی منافات داشته باشد.

در حوزه بایدهای اخلاقی رسانه ای برخی موارد در ذیل قوانین این حوزه قرار می گیرند و برخی فراتر از قوانین، دارای اهمیت و ضرورت هستند. به عنوان مثال رعایت اصول دینی، اخلاقی و مذهبی، آداب و سنن قومی و ملی، حفظ امنیت، نظم عمومی، سلامت و آرامش روانی جامعه، احترام به حیثیت و حریم خصوصی افراد، خودداری از ترویج شایعات و خبرهای غیرموثق ، پرهیز از ترویج خشونت، بی اعتمادی، تهمت، عدم ایجاد یأس و ناامیدی در جامعه و ….همگی علاوه بر بایدهای اخلاقی، بایدهای قانونی نیز هستند..

اما در پاره ای موارد ممکن است بایدقانونی وجود نداشته باشد اما رسانه با بایدهای اخلاقی مواجه باشد و اینجاست که معنای اخلاق رسانه ای ، به طور واقعی نمایانگر می شود. بسیاری از اصول اخلاقی در حوزه رسانه ممکن است در تزاحم با تکنیک های مهم رسانه ای باشند و تشخیص این مرز باریک مهم و دشوار است .

در این راستا مولفه هایی همچون مسئولیت‌پذیری، شجاعت، صراحت و شرافت، حق‌گرایی، صداقت و شفافیت، رعایت حرمت،‌ رعایت مصالح نظام حاکم،‌ امانت‌داری در انتشارات محتوا، ترویج اخلاق و …..را نیز نباید از نظر دور داشت .

مسوولیت پذیری چه از سوی اصحاب رسانه و چه از سوی کسانی که اظهاراتشان از سوی رسانه منعکس می شود، از اصول دارای اهمیت در حوزه اخلاق رسانه ای است. حضرت علی (علیه السلام) در جملاتی به خصوصیات کلام مناسب و همین طور مسوولیت پذیری در قبال آن اشاره کرده اند. ایشان فرمودند: نیکوترین کلام، کلامی است که استوار، محکم و پاکیزه باشد

از اصولی که این روزها در قالب انتشار افسارگسیخته شایعات در انواع رسانه با آن مواجه هستیم، «عدم توجه به صداقت و راست‌گویی» منبع منتشرکننده پیام است. جلوگیری از بازنمایی آنچه در واقعیت رخ داده و تحریف و دستکاری آنها از مواردی است که امروزه در رسانه ها نظاره گر آن هستیم .

 پروپاگاندا یا غوغاسالاری رسانه‌ای یکی از نبایدها در حوزه اصول اخلاق رسانه ای است که می تواند اثرات کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت قابل توجهی بر جای بگذارد. حضرت علی ( علیه السلام) در این زمینه می فرمایند: «برخی همچون رعد و برق می‌غرند و می‌خروشند در حالی که این تحرکات همواره با شکست روبه‌رو است. ولی ما تا زمانی که واقع نشویم، نمی‌غریم و تا زمانی که جاری نشویم، باران راه نمی‌اندازیم .»

شفافیت و حرمت سانسور و خودسانسوری از دیگر اصول اخلاق رسانه ای است. ایشان در این زمینه فرمودند: «بدانید، حقی که شما برعهده من دارید این است که چیزی را از شما مخفی ندارم، جز اسرار جنگ را و کاری را بی مشورت شما نکنم، جز اجرای حکم خدا. حقی را که از آن شماست از موعد خود به تأخیر نیفکنم و تا به انجامش نرسانم از پای ننشینم، و حق شما را به تساوی دهم.»

توجه به کرامت انسانی و احترام به شأن و منزلت افراد از فضایل و ارزش‌های والای اخلاقی است و نباید به دلیل اشتباهات، دیگران را تحقیر یا سرزنش کرد.در برخورد با مردم و مخاطبان باید ادب، حرمت، کرامت و احترام مخاطبان را رعایت کرده، هیچ‌گاه زبان به کلام سبک و زشت نگشایند. شکستن حریم‌ها و حرمت مخاطبان، در نظام اسلامی توسط رسانه ملی و اصحاب رسانه ها  بسیار زشت، مذموم، بد و به دور از اخلاق اسلامی و اخلاق حرفه‌ای است.

 اخلاق زیربنای همه اصول و فرم های اجتماعی است و اگر مخدوش شود اولین قربانیان آن، کسانی هستند که آن را مخدوش کردند یا زمینه های این امر را فراهم نمودند. رسانه بدون پایبندی به اصول اخلاقی، مخاطب بدون رعایت این مهم و مسئولان بدون ملاحظه چنین فاکتوری میتوانند زمینه ساز بی اخلاقی در جامعه باشند و از سوی دیگر در صورت التزام به اصول، می توانند مقوم آن باشند.