کاربران اینترنت در ابتدا مجذوب کاربردها و قابلیت‌های آن شده بودند اما پس از مدتی که از آن استفاده کردند، دریافتند که این پدیده جدید آسیب‌های فراوانی را به همراه دارد که تأثیرات زیادی بر حوزه‌های مختلف زندگی می‌گذارد.

با گذشت مدتی از ورود انواع تکنولوژی به زندگی اجتماعی مردم، منافع و معایب آن مشخص می‌شود. کاربران اینترنت در ابتدا مجذوب کاربردها و قابلیت‌های آن شده بودند اما پس از مدتی دریافتند که این پدیده جدید آسیب‌های فراوانی را به همراه دارد که تأثیرات زیادی بر حوزه‌های مختلف زندگی می‌گذارد. برای مثال درنوردیدن فضا و مکان، افراد را با فرهنگ‌های متنوع مواجه ساخته است و این زمینه را برای تسلط فرهنگ غالب که در تعارض با فرهنگ ایران است، فراهم می‌کند. در این نوشتار تلاش شده است به آسیب‌شناسی استفاده از اینترنت در ایران بپردازیم.

اینترنت از محصولات دوران جنگ سرد است و در نتیجه ترس وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا از تهدیدات جنگ هسته‌ای به وجود آمده است. در همان ابتدا، آرپانت سلف اینترنت، شبکه‌ای آزمایشی بود و به‌عنوان پروژه ملی از طرف موسسه پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته که به وزارت دفاع آمریکا وابسته بود، از سال ۱۹۷۰ شروع به کار کرد و در طول دهه ۸۰ به پروژه‌ای NSFNET فراگیر ملی و تا حدودی بین‌المللی تبدیل شد. در سال ۱۹۸۷ به‌منظور ارائه ارتباطات شبکه‌ای به مراکز تحقیقاتی و توسعه شبکه بین‌المللی، موسسه ملی علوم آمریکا تأسیس شد. در سال ۱۹۸۷ شبکه اینترنت بالغ‌بر ده هزار کاربر داشت و در سال ۱۹۸۹ این تعداد به صد هزار رسید.

در سال ۱۹۹۰ آرپانت به زندگی خود خاتمه داد ولی اینترنت به رشد خود ادامه داد تاجایی‌که در دهه ۹۰ هر ساله تعداد کامپیوترهای موجود در شبکه اینترنت دو برابر شده است. از سال ۱۹۹۷ با تجاری شدن اینترنت خدمات آن به‌شدت تنوع و افزایش پیدا کرد و در مقابل هزینه‌های دسترسی به آن کاهش یافت. درواقع، در آمریکا هر دو ثانیه یک host به اینترنت اضافه می‌شود. از میان سرویس‌های متعدد اینترنت، سرویس وب با شبکه جهان‌گستر به خاطر توان گرافیکی بالا و ارائه خدمات متون مرتبط رشد چشمگیری داشته است. تقریباً هر سه ماه یک‌بار، توسعه وب دو برابر می‌شود.

از دهه ۷۰ شمسی از اینترنت در ایران به‌صورت محدودی استفاده شد. با گذشت زمان میزان کاربرد و ضریب نفوذ اینترنت در کشور افزایش پیدا کرد.

با رشد استفاده از اینترنت و ارائه خدمات آن به‌تدریج آسیب‌های اینترنت خود را در حوزه‌های مختلف نشان داد. در یک تقسیم‌بندی کلی، این آسیب‌ها را  می‌توان در دو دسته تقسیم‌بندی کرد:

الف) ابعاد امنیتی اطلاعاتی: در چند سال اخیر جاسوسی اینترنتی و نفوذ به سایت‌های مهم کشور انتشار بدافزارهایی چون استاکس نت، ابعاد امنیتی اطلاعاتی اینترنت را بیش از گذشته گوشزد کرد. در این بعد، گزینه‌های فراوانی برای بررسی وجود دارد ازجمله:

۱. جاسوسی اینترنتی؛ دسترسی آسان به سایت‌های جاسوسی آمریکا و اسرائیل، امکان ارسال و دریافت ایمیل به هر نقطه از دنیا را بالا برده است.

۲. کاهش اقتدار سیستم امنیتی؛ به دلیل امکان نشر فارغ از شناسایی امنیتی، سیستم امنیتی اقتدار سنتی خود را در کنترل افکار عمومی و یا اشراف اطلاعاتی معمول از دست داده است و گاهی نیز خود مورد دستبرد اطلاعات قرار می‌گیرد.

۳. آموزش‌های مخرب؛ از جمله این آموزش‌ها، آموزش تروریسم، آموزش مصرف مواد مخدر و آموزش فرق ضاله و مانند آن است. سایت‌هایی که تلاش می‌کنند تا آموزش‌های مخرب را به مخاطبان بدهند و از این طریق دست به خرابکاری‌های گسترده بزنند، به زبان‌های متفاوت در اینترنت موجود هستند و دسترسی به محتوای آن‌ها برای افراد بسیار آسان است.

ب) ابعاد اجتماعی: اینترنت به دلیل درنوردیدن مرزها و ایجاد تماس فرهنگی با سایر فرهنگ‌ها، بسیاری از ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی را در معرض خطر و حتی دگرگونی قرار داده است. موارد زیر از جمله آسیب‌های اینترنت در بعد اجتماعی است:

۱. ارتباط نامتعارف میان جوانان؛ اینترنت شبکه جدیدی از ارتباط افراد را شکل داده است. این شبکه فارغ از هرگونه کنترل متعارف اجتماعی ارائه می‌شود و این مسئله این امکان را به وجود می‌آورد که ارتباط افراد به شیوه‌ای نامتعارف دنبال و پیگیری شود.

۲. گسست میان‌نسلی؛ مسلماً شما نیز از این موضوع آگاه شده‌اید که افراد سن‌وسال‌دارتر، از خواسته‌های متفاوتی با شما صحبت می‌کنند و در خاطرات خود این نکته را اشاره می‌کنند که زمان شما با زمان آن‌ها بسیار فرق کرده است. اینترنت به نسبت سابق که تغییرات نسلی به کندی صورت می‌گرفت، تغییرات نسلی را با سرعت بیشتری ایجاد می‌کند.

۳. بی‌هویتی؛ اینترنت فضای حضور شخصیت‌ها و نگرش‌های متفاوت است که هر کدام، شیرینی‌های خاص خود را دارد. در این میان، جوانی که به دنبال پیداکردن هویت خود است، با این آشفتگی سردرگم‌تر می‌شود. امکان خصوصی بودن امور در اینترنت، نکته‌ای است که کاربران جوان اینترنت به آن علاقه دارند و لذا از سؤال بزرگسالان در مورد نحوه استفاده از اینترنت آشفته می‌شوند.

۴. تهدید بنیان‌های خانواده؛ اعتیاد به فضای مجازی آنقدر امر مضری است که شمارش معایب آن بحث جدایی را می‌طلبد. یکی از رایج‌ترین انواع اعتیاد اینترنتی تغییر ارزش‌ها و هنجارهای اجتماعی و سست کردن بنیان‌های خانوادگی است. سابقاً اگر خانه حریم امن و خصوصی افراد بود، امروزه تلفن‌های همراه هم از آن خصوصی‌تر است به‌نحوی‌که نه به زن و نه به مرد مربوط نیست که در گوشی طرف مقابل چه می‌گذرد. حل کردن آسیب های مربوط به گوشی تلفن همراه، امروزه یکی از مهم‌ترین مسائل مورد توجه خانواده‌هاست!

از طرفی اینترنت شرایط و موقعیت‌های جدیدی را برای کاربر خود می‌سازد که باعث تحول در هویت افراد می‌شود. از جمله آسیب‌های اجتماعی اینترنت که اخیراً رشد چشمگیری داشته است، اعتیاد اینترنتی است که با صدمات روانی اجتماعی، خانوادگی، جسمانی و حتی اقتصادی همراه است. هرزه‌نگاری یکی دیگر از آسیب‌های اجتماعی اینترنت محسوب می‌شود و در حال حاضر، اینترنت به دلیل داشتن دوویژگی از مهم‌ترین منابع اشاعه هرزه نگاری شمرده شده است. این دو ویژگی عبارت‌اند از: قابلیت دسترسی آسان به اینترنت و ناشناس ماندن کاربران. پیامد تماشای این محصولات باعث اشاعه آسیب هایی مانند خیانت همسران شده است.

اینترنت به دلیل محتوای متنوع و کاربردهای گسترده‌ای که دارد، در ابعاد مختلفی، آسیب‌های خود را نشان داده است. برای مثال این آسیب‌ها را می‌توان در دو بعد فردی-اجتماعی و سیاسی به‌طور ملموس‌تری مشاهده کرد:

ابعاد فردی؛ روش‌های ارتباطی امروز در ظاهر باعث اجتماعی‌ترشدن انسان شده‌اند ولی در عمل استفاده بیش از حد از اینترنت باعث تضعیف روابط اجتماعی انسان در جهان واقعی شده است و افراد هر روز به انزوای بیشتری کشیده می‌شوند.

ابعاد سیاسی؛ یکی از بهترین راه‌های فشار به نظام در چند سال اخیر اینترنت بوده است که توسط آن کشورهای خارجی و جریان‌های معاند به‌راحتی اندیشه‌های خود را به داخل کشور انتقال داده و نقش موثری در اتفاقات سیاسی کشور داشته‌اند.

به‌عناون نتیجه می‌توان خاطر نشان کرد، از مهم‌ترین آثار پیدایش جامعه اطلاعاتی، شکل‌گیری نوع خاصی از دموکراسی است که اکنون به اصطلاح دموکراسی دیجیتالی نام گرفته است و در حیطه تاثیرگذاری، انواع دیگر دموکراسی را نیز تحت الشعاع قرار داده است. بهترین راه حل برای ایمن کردن کاربران اینترنتی از خطرات بی‌شمار موجود، آموزش سواد رسانه‌ای است که تجربه‌ای موفق در کشورهای مختلف بوده است. با آموزش سواد رسانه‌ای هر کاربر انتظارات خود از اینترنت را می‌داند و از خطرات و فریب‌های این فضا مطلع خواهد شد.

اولین‌بار که آماندا مونتل، زبان‌شناس آمریکایی، برنامۀ اینستاگرام را نصب کرد، بلافاصه یک کلمه توجهش را جلب کرد: «فالوئر». مونتل به یاد می‌آورد که همان لحظه از دوستانش پرسید: «این برنامه را برای فرقه‌ها ساخته‌اند؟ حالا همه به فکر این نمی‌افتند که یک فرقۀ کوچک برای خودشان به راه بیاندازند؟»

مونتل پیش از این کلمۀ «فالوئر» را در خاطرات پدرش فراوان شنیده بود. پدر آماندا، وقتی چهارده ساله بود، بدون آنکه حق انتخاب داشته باشد، به اجتماعی فرقه‌گونه به نام «سینانون» پیوسته بود که در بیابان‌های اطراف سان‌فرانسیسکو زندگی می‌کردند.

سینانون یکی از ده‌ها فرقه‌ای بود که در نیمۀ دوم قرن بیستم در آمریکا پدیدار شده بود. رهبر سینانون می‌گفت می‌خواهد یک جامعۀ ایدئال سوسیالیستی بسازد. اما در عمل، «فالوئر»هایش را وادار می‌کرد تا خانواده‌هایشان را رها کنند و آیین‌های مصیب‌بار فرقه را اجرا کنند. پدر آماندا، نهایتاً از این فرقه گریخت. اما داستان‌هایی که از آن فرقه تعریف می‌کرد، جزءِ خاطرات پررنگ آماندا در دوران کودکی بود.

سؤالی که مونتل از دوستانش پرسیده بود، زود به جواب رسید. با فراگیر شدن اینستاگرام، هزاران نفر بساط معنویت‌های جایگزین‌شان را آنجا پهن کردند. طالع‌بین‌ها، شمن‌ها، پیشگوها، گوروهای خودیاری و متخصصان انرژی مثبت و منفی.

کافی است «سابسکرایب کنید تا به مراحل بالاتر هستی برسید، به ورای زمین، زمان و حتی به آن سوی مرگ». مونتل احساس می‌کرد در شبکه‌های اجتماعی نوعی «زبان فرقه‌ای» شکل گرفته است. اما چرا؟ تحقیقات او در این باره، به کتابی خواندنی منتهی شد: فرقه‌گرا.

مونتل در کتاب فرقه‌گرا توضیح می‌دهد که چطور «کلیشه‌های اندیشه‌خفه‌کن»، دوگانه‌سازی‌های «ما در برابر آن‌ها»، بیگانه‌هراسی، ارعاب‌افکنی و جعلیات که خصوصیاتِ ویژۀ سخنرانی‌هایی بود که رهبران فرقه‌ها در دهه‌های قبل برای پیروانشان ایراد می‌کردند، حالا به الگویی تبدیل شده است که بلاگرها، اینفلوئنسرها، و حتی رهبران سیاسی در شبکه‌های اجتماعی از آن استفاده می‌کنند.

استفاده از زبان فرقه‌گرایانه، آرام و ناخودآگاه، تبعات پیوستن به یک فرقه را به بار می‌آورند، حتی وقتی که بدون مزاحمت، در خانه‌های خودمان نشسته‌ایم. این عناصر زبانی، جذاب و اغواگرند و ما را عادت می‌دهند تا به گفتارهایی توجه نشان دهیم که جنجالی، افراطی و متعصبانه‌ باشند.

طغیان اطلاعات نامعتبر (Infodemic)

▪️واژه‌ی «اینفودمیک» از ترکیب دو واژه Information به معنای اطلاعات و *Pandemic* به معنای همه‌گیری شکل گرفته است. این اصطلاح به انتشار سریع و گسترده اطلاعات درست و نادرست، و گاهی بدون منبع معتبر در رابطه با موضوعی خاص اشاره دارد.

▫️اطلاعات نادرست ممکن است توسط افراد، گروه‌ها، رسانه‌ها یا سازمان‌ها، با اهداف مختلفی نظیر ایجاد ترس، انتشار تبلیغات گمراه‌کننده، یا تأثیرگذاری بر افکار عمومی پراکنده شوند.

▪️اصطلاح «اینفودمیک» برای نخستین‌بار در دهه ۲۰۰۰ میلادی از سوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) با هدف توصیف شیوع اطلاعات غلط پیرامون بیماری‌هایی نظیر ایدز و ویروس زیکا مطرح شد. در زمان شیوع *ویروس کرونا (COVID-19)* در سال ۲۰۱۹، این واژه کاربرد گسترده‌تری پیدا کرد و به انتشار اطلاعات غلط درباره ویروس و درمان آن اشاره داشت.

▫️به طور کلی، اینفودمیک سبب کاهش اعتماد عمومی و تقویت رسانه‌ها و منابع جعلی می‌شود.

مؤسسه فرهنگی تبلیغی رسانه شو با همکاری ادره کل تبلیغات اسلامی استان تهران و بانوانه همایش عقل مصنوعی ، عقلانیت اسلامی : بازخوانی فرصت و تهدیدها را برگزار می نماید.

به گزارش روابط عمومی موسسه فرهنگی تبلیغی رسانه شو، سمیه مسگرزاده مدیرعامل این موسسه اظهار کرد:با آمدن فناوری اطلاعات به علوم انسانی، این علم چهره جدیدی به خود گرفته است.

وی افزود:فرهنگ و علوم اسلامی با اشاره به اهمیت هوش مصنوعی در آینده جهان و حرکت کشورها به سمت توسعه این فناوری که سرمایه گذاران کلان قدرت های جهانی در زمینه هوش مصنوعی صورت می گیرد و تحرکات جریان های غیرهمسو در کشورهای منطقه از جمله جذب نیروی نخبه از کشور ایران و راه اندازی وزارت هوش مصنوعی از جمله اقدامات آنان است.

مدیرعامل موسسه فرهنگی تبلیغی رسانه شو با اشاره به تأکید مقام معظم رهبری(مدظله العالی) برقرارگرفتن ایران در میان 10 کشور برتر دنیا در زمینه هوش مصنوعی بیان کرد:همایش عقل مصنوعی، عقلانیت اسلامی فرصت مناسبی است تا کاربردهای آن در تمامی عرصه های سرنوشت ساز شناخته شود.

وی گفت : مدرس این همایش استاد محسن باقری مدرس هوش مصنوعی،متخصص و ایده پرداز دیجیتال مارکتینگ و کارشناس امنیت در فضای مجازی، مدیر و مؤسس پورتال جامع فضای مجازی می باشد.

مسگرزاده افزود:چرا باید درباره هوش مصنوعی فکر کنیم، پیامدهای فرهنگی و اجتماعی هوش مصنوعی، علوم انسانی و اسلامی دیجیتال: فرصت‌ها و چالش‌ها، آینده‌پژوهی هوش مصنوعی: فرصت‌ها و تهدیدها، حکمرانی و سیاست‌گذاری هوش مصنوعی در جهان اسلام از جمله محورهای این همایش هستند.

مدیرعامل مؤسسه رسانه شو در پایان خاطرنشان کرد:هزینه همایش با تخفیف مبلغ ٣٨٠ تومان می باشد و روز پنجشنبه مورخ ٨خردادماه ساعت ٨ الی ١٢ به صورت حضوری در سازمان تبلیغات استان تهران خیابان مطهری، خیابان شهید علی اکبری(پارسا)، ورودی ۱۶، ساختمان فرهنگی امام خمینی(ره)، اداره کل راهبری زیست بوم فرهنگی تهران برگزار خواهد شد و شرکت برای عموم آزاد می باشد.

گفتنی است علاقمندان جهت شرکت در همایش عقل مصنوعی ، عقلانیت اسلامی می توانند تا مورخ ۴ خردادماه در لینک https://resanehsho.ir/artificial-intelligence-conference/ ثبت نام کرده و جهت کسب اطلاعات بیشتر می توانند با شماره 09378455000 تماس و در پیام رسان ایتا و تلگرام به آیدی @resanehsho پیام ارسال نمایند .

در حال حاضر سواد رسانه‌ای در اروپا اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است، قوانینی برای ارتقای آن وضع شده و به عنوان یکی از اهدافی که رسانه‌های سمعی بصری باید آن را دنبال کنند، در نظر گرفته شده است. به طوری که امروزه سواد رسانه‌ای در حال تبدیل شدن به یک جنبش بین‌المللی است.

  انقلاب ارتباطی که در دنیای امروزِ بشر به وجود آمده است می‌تواند به درک نادرست و سطحی از دانش بیانجامد. نتیجه این امر هدایت زندگی انسان توسط تکنولوژی و ظهور پدیده «تکنولوژی سالاری» خواهد بود. 

 سواد رسانه‌ای (Media Literacy) را می‌توان به طور کلی توانایی هر فرد در تجزیه و تحلیل، تفسیر و ارزیابی نقادانه پیام‌های رسانه‌ای تعریف کرد؛ توانایی‌ای که به شهروندان یک جامعه این امکان را می‌دهد تا پیام‌هایی که هر روزه از طریق رسانه به آنها منتقل می‌شود را تجزیه و تحلیل کنند و استفاده مفیدی از رسانه داشته باشند؛ سواد رسانه‌ای توانایی ارزیابی تمام رسانه‌ها از جمله تلویزیون، رادیو، کتاب، اینترنت و دیگر تکنولوژی‌های ارتباطی دیجیتال را شامل می‌شود.

  در حال حاضر سواد رسانه‌ای در اروپا اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است، قوانینی برای ارتقای آن وضع شده و به عنوان یکی از اهدافی که رسانه‌های سمعی بصری باید آن را دنبال کنند، در نظر گرفته شده است. به طوری که امروزه سواد رسانه‌ای در حال تبدیل شدن به یک جنبش بین‌المللی است.

 پیامد رشد سریع تکنولوژی چیست؟

تاریخ نشان داده است که توسعه تکنولوژی همواره موضوع مثبتی نبوده است، با این وجود بشر به طور طبیعی تکنولوژی را معادل پیشرفت می‌داند؛ از همین رو، تکنولوژی می‌تواند هم مثبت باشد و هم منفی. به عنوان مثال، تکنولوژی می‌تواند برای جلوگیری از بیماری‌ها استفاده شود، مانند سیستم تصفیه آب و هم اینکه می‌تواند عامل کشته شدن هزاران تن از مردم بی‌گناه باشد، مانند بمب‌های اتمی.

بعضی مواقع با وجود اینکه هدف از توسعه یک تکنولوژی خاص مثبت بوده اما در عمل نتایجی منفی به بار آمده است. این موضوع درباره تکنولوژی‌های جدید هم صدق می‌کند؛ انقلاب ارتباطی که در دنیای امروزِ بشر به وجود آمده است می‌تواند به درک نادرست و سطحی از دانش بیانجامد. تکنولوژی ظرفیت بالایی برای تغییرات اجتماعی دارد و حقیقت این است که بشریت توانایی لازم برای مدیریت تکنولوژی به نحوی که انسانیت به خطر نیافتد را ندارد. نتیجه این امر هدایت زندگی انسان توسط تکنولوژی و ظهور پدیده «تکنولوژی سالاری» خواهد بود.

 
تکنولوژی سالاری؛ تبدیل انسان به ماشین

 تکنولوژی سالاری به معنای اولویت یافتن تکنولوژی بر تمام جنبه‌های زندگی انسان است. در جامعه‌ای که تکنولوژی سالاری رواج پیدا کند دموکراسی، مذهب و در نتیجه انسانیت رنگ می‌بازد. از همین رو، به منظور جلوگیری از ظهور آثار مخرب تکنولوژی باید برای افزایش آگاهی نسبت به تکنولوژی قدم برداشت. دنیای امروز نیازمند انجام اقداماتی سازمان یافته است، به نحوی که نتیجه آن قرار گرفتن انسانیت در مرکز تمدن رسانه‌ای باشد. در این شرایط، افراد جامعه باید از حقوق و مسئولیت‌های شهروندی خود کاملاً مطلع شوند تا در نهایت جامعه به سمت دموکراسی پیش برود.
 

ضرورت سواد رسانه‌ای

در گذشته سواد به توانایی خواندن و نوشتن اطلاق می‌شد اما از اواخر قرن بیست تکنولوژی‌های دیجیتال و فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) زندگی انسان را متحول کرد. این پیشرفتِ تکنولوژی استفاده از زبان‌ها، نمادها و کدهای خاصی را بین مردم سراسر جهان ترویج داده و بدین روش مفاهیم و ارزش‌های جدیدی را به زندگی مردم عصر حاضر تزریق کرده است که به این ارزش‌ها «فرهنگ رسانه‌ای» گفته می‌شود؛ فرهنگی که زندگی روزمره و دانش فردی انسان را همواره تحت تأثیر قرار داده و به آن شکل می‌دهد.

وسایل ارتباطی و رسانه به سرعت در حال هدایت شخصیت فردی و اجتماعی افراد هستند؛ به نگرش‌ها و تفکرات ما جهت می‌دهند و نقش مهمی در شکل دادن به واقعیت‌های اجتماعی دارند. از این رو، زندگی در دنیای امروز نیازمند داشتن توانایی‌ها و دانش بسیار بیشتری در مقایسه با گذشته است و داشتن مهارت مطالعه و تجزیه و تحلیل صحیحِ رسانه‌ها امری ضروری است.

 اهداف سواد رسانه‌ای

هدف از سواد رسانه‌ای افزایش آگاهی از پیام‌های رسانه‌ای است؛ سواد رسانه‌ای به شهروندان کمک می‌کند تا بفهمند که رسانه‌ها چگونه باعث ایجاد تغییر در افکار، اعتقادات و فرهنگ جمعی می‌شوند و بر انتخاب‌های فردی آن‌ها تأثیر می‌گذارند.

هدف دیگر از گسترش سواد رسانه‌ای محافظت افراد در برابر محتوای رسانه است. گروه‌های آسیب‌پذیر جامعه به خصوص کودکان و نوجوانان همواره در معرض محتوای غیر اخلاقی، خشونت‌آمیز یا نژادپرستانه رسانه قرار می‌گیرند، در نتیجه حفاظت از آنها در برابر خطرات رسانه امری ضروری است. سواد رسانه‌ای می‌تواند آگاهی و سطح فکری کودکان و همچنین بزرگسالان جامعه را بالا ببرد، به نحوی که نابرابری‌های جنسیتی، طبقاتی و نژادی در جامعه کاهش پیدا کند.

 از دیگر اهداف تلاش برای افزایش سواد رسانه‌ای می‌توان به بهبود وضعیت شهروندی اشاره کرد. رسانه باید طوری مورد استفاده قرار گیرد که به شهروندان فرصت و پتانسیل‌های لازم برای استفاده در جهت ایجاد خلاقیت ذهنی و تغییر مثبت در جامعه را بدهد؛ تعاملات مثبت بین افراد جامعه را در فضای رسانه دیجیتال افزایش دهد و موجب گردش بهتر اطلاعات و افزایش دانش جامعه شود. سواد رسانه‌ای با تکیه بر ظرفیت انتقادی و تشخیص بشر، رفاه اجتماعی را به همراه می‌آورد.

 دو بخش مهم سواد رسانه‌ای؛ سواد سمعی بصری، سواد دیجیتال

سواد سمعی بصری: این نوع از سواد دانش استفاده از رسانه‌های الکترونیک اعم از فیلم و تلویزیون را شامل می‌شود. از آنجایی که رسانه‌های سمعی و بصری می‌توانند به راحتی ارزش‌های فرهنگی و سیاسی را در ذهن مخاطبان خود شکل دهند؛ افراد جامعه باید توانایی تجزیه و تحلیل آنچه در رسانه‌های سمعی بصری می‌بینند و می‌شنوند را داشته باشند. به دلیل تغییر در سیاست‌گذاری‌های آموزشی این نوع سواد گسترش پیدا کرده است اما هنوز یک سیاست جامع درباره آن وجود ندارد.

 سواد دیجیتال: این نوع از سواد مفهوم بسیار جدیدی است و دستیابی به آن نیازمند ایجاد یک تغییر در مهارت‌ها و دانش فردی است. سواد دیجیتال به معنای توانایی استفاده درست و کارآمد از امکانات دیجیتال و توانایی درک و انتخاب منابع مناسب از میان چندین منبعی است که اینترنت و دنیای دیجیتال در اختیار کاربران قرار می‌دهد.

 برای اینکه بتوان با پیامدهای تحول در دنیای ارتباطی روبرو شد، هر یک از افراد جامعه باید از نحوه صحیح استفاده از منابع ارتباطی اطلاع داشته باشند تا بتوانند از این منابع به نحوی مفید و کارآمد استفاده کنند.

فعالیت‌های انجام شده در زمینه سواد رسانه‌ای

تاریخچه آموزش سواد رسانه‌ای به حدود 30 سال پیش باز می‌گردد. پیشگامان آموزش سواد رسانه‌ای، کشورهای انگلیسی زبان اعم از کانادا و انگلستان هستند. هم اکنون نیز کشورهایی از قبیل یونان، ایتالیا، هند و روسیه در حال برنامه‌ریزی برای ارتقای سواد رسانه‌ای در کشورهای خود هستند.

سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد، یونسکو (UNESCO) تاکنون نقش ویژه‌ای در حمایت از سواد رسانه‌ای ایفا کرده است. این سازمان در توسعه سیاست‌گذاری‌های آموزشی نقش داشته و منابعی در اختیار معلم‌ها قرار داده است تا به وسیله آن بتوانند سواد رسانه‌ای را در آموزش خود بگنجانند.

 
نماد سواد رسانه ای یونسکو

 
یکی از اهداف اصلی تعیین شده در یونسکو، گنجاندن آموزش سواد رسانه‌ای در تمام جنبه‌های آموزش و یادگیری است. بر اساس تعریف این سازمان سواد رسانه‌ای سه رکن اصلی دارد:

1) دسترسی به رسانه و محتوای رسانه‌ای

2) توانایی رمزگشایی پیام‌های رسانه‌ای و آگاهی از چگونگی عملکرد رسانه

3) خلاقیت و داشتن مهارت‌های تولیدی و ارتباطی

کمیسیون اروپا (European commission) نیز پروژه سواد رسانه‌ای را در کشورهای اروپایی بین سال‌های 2002 و 2003 راه اندازی کرد. اهداف کمیسیون اروپا از راه اندازی پروژه سواد رسانه‌ای عبارتند از:

1) تجزیه و تحلیل بازنمایی رسانه از چندین دیدگاه

2) تلاش برای ایجاد و گسترش سواد رسانه‌ای

3) ترغیب استفاده از رسانه به منظور ارتقای مشارکت در زندگی اجتماعی

4) تمرکز بر فعالیت‌های خلاقانه در حوزه سواد رسانه‌ای و برقراری ارتباط میان صنعت رسانه و دنیای آموزش

این کمیسیون همچنین در سال 2007 با هدف ارزیابی و تعیین اهداف سواد رسانه‌ای، گروهی متشکل از متخصصان اروپایی تشکیل داد تا بتوانند راه را برای برداشتن قدم‌های مثبت در این زمینه هموارتر کنند. اجرای این پروژه‌ها تأثیری مثبت بر گسترش نوآوری‌ و همچنین توسعه و تقویت همکاری‌ کشورهای اروپایی در زمینه سواد رسانه‌ای داشته است.

از همین رو، کمیسیون اروپا دو مؤلفه اصلی برای سواد رسانه‌ای ارائه داده است: 1) مهارت‌های فردی که شامل استفاده ماهرانه از رسانه، تفکر نقادانه و مهارت‌های اجتماعی می‌شود؛ 2) عوامل محیطی که دسترسی داشتن به رسانه، آموزش رسانه‌ای، سیاست‌ها و مقررات صنعت رسانه و جامعه مدنی را شامل می‌شود.

فواید سواد رسانه‌ای برای مردم قرن 21

مردم قرن 21 با قرار گرفتن در دنیای دیجیتال باید به سواد رسانه‌ای دست یابند تا اینکه:

الف: به‌وسیله آن بتوانند درک بهتری از جامعه‌ای که در آن زندگی می‌کنند داشته باشند و نقش خود را در توسعه جامعه ایفا کنند.

ب: انتخاب‌های آگاهانه‌تری در دنیای رسانه‌های سمعی بصری داشته باشند؛ افراد دارای سواد رسانه‌ای توانایی بیشتری در انتخاب آنچه می‌خواهند ببینند دارند و قادر خواهند بود که پیامدهای انتخاب خود را ارزیابی کنند. این افراد همچنین بهتر می‌توانند خود و خانواده‌شان را از محتواهای مضر، توهین‌آمیز و ناخواسته دنیای دیجیتال حفظ کنند.

پ: مهارت‌های ارتباطی خود را تقویت کنند و در تجارت با افراد بیگانه، هوشمندانه‌تر و آگاهانه‌تر عمل کنند.

ت: پیام‌های سیاسی رسانه را تجزیه و تحلیل کنند، مشارکت سیاسی مثبتی داشته باشند و انتخاب آگاهانه‌ای در فضای سیاسی رسانه داشته باشند.

از دیگر فواید سواد رسانه‌ای نیز این است که رشد فردی را در بسیاری از زمینه‌ها بالا می‌برد و به کاهش خشونت و اعتیاد کمک می کند، آگاهی مردم جامعه نسبت به نحوه مصرف را افزایش داده و موجب کاهش مصرف‌گرایی می‌شود.
 

اهمیت سواد رسانه‌ای از دو منظر اقتصادی و مدنی

سواد رسانه‌ای از دو منظر اقتصادی و مدنی بسیار حائز اهمیت است. سواد رسانه‌ای به شهروندان توانایی تفکر نقادانه و مهارت‌های حل مسئله می‌دهد و آنها را به مصرف‌کنندگانی هوشمند و همچنین به تولیدکنندگان دانش تبدیل می‌کند. در مقابل، افراد فاقد سواد رسانه‌ای نمی‌توانند انتخاب درستی در فضای اقتصادی رسانه داشته باشند. برای اینکه شهروندان بتوانند تصمیمات اقتصادی هوشمندی در فضای دیجیتال بگیرند، ابتدا باید از حقوق تجاری و شهروندی خود آگاهی یابند؛ آگاهی از حقوق تجاری اصلی اساسی در حفظ منافع جمعی است.
 

از منظر مدنی، آموزش رسانه‌ای حق مسلم هر شهروندی در هر کشوری از جهان است؛ تمام مردم دنیا برای اینکه بتوانند نقش مفید و مؤثری در جامعه داشته باشند باید از مسائل مختلف دنیای امروز آگاهی یابند و با داشتن اطلاعات کافی نظرات خود را آزادانه به اشتراک بگذارند تا بدین گونه مردم از حقوق مدنی خود بهره‌مند شوند و جامعه به سمت ایجاد و حفظ دموکراسی پیش برود. تحقیقات نشان می‌دهد که آموزش سواد رسانه‌ای تأثیر مثبتی بر مشارکت مدنی جوانان دارد
 

شروط لازم برای گسترش سواد رسانه‌ای

در دسترس بودن رسانه و محتوای مورد نظر: اگرچه صرفاً استفاده از تکنولوژی سواد رسانه‌ای را به همراه نمی‌آورد، اما یک شرط لازم برای گسترش سواد رسانه‌ای در دسترس بودن تکنولوژی و رسانه است.

آزادی رسانه‌ها: موضوع حائز اهمیت دیگر در حوزه سواد رسانه‌ای، آزادی رسانه‌هاست. اگر شهروندان به اطلاعات قابل اعتماد از منابع گوناگون دسترسی داشته باشند، در طول زمان به افرادی صاحب نظر تبدیل خواهند شد. آزادی رسانه صرفاً تفکر انتقادی نمی‌آورد ولی شرط اولیه برای تحقق آن است. در دنیای امروزه هم می‌بینیم که برخی از کاربران با وجود سانسور سیاسی فضای رسانه توسط برخی دولت‌ها، به این فضاها دسترسی پیدا می‌کنند. بنابراین، از آنجا که دسترسی افراد جامعه به محتوای رسانه غیر قابل اجتناب است تنها راه اجتناب از خطرات، بالا بردن آگاهی است. آزادی رسانه‌ها نیازمند اتفاق نظر سیاسی مسئولین مربوطه و درک اهمیت آزادی رسانه‌ها در بهبود وضع شهروندی است.

تنوع محتوای رسانه‌ای با حفظ منافع جمعی: مخاطب باید گزینه‌های کافی به منظور انتخاب آگاهانه را در اختیار داشته باشد. رسانه باید تا میزانی تنوع محتوایی داشته باشد که به نحوی عادلانه نشان دهنده مسائل مختلف فرهنگی و گروه‌های مختلف اجتماعی و سیاسی باشد و علاوه بر نشان دادن ارزش‌ها، به آنها شکل بدهد.

همکاری با سازمان‌های بین‌المللی از جمله یونسکو: این همکاری باید به منظور گسترش فعالیت‌ها و تعیین استراتژی‌ها در راستای ارتقای سواد رسانه‌ای صورت گیرد.

آموزش رسانه‌ای و موانع پیش رو

در آموزش سواد رسانه‌ای از چارچوب‌های نظری و انتقادی برگرفته شده از مطالعات رسانه و مطالعات فرهنگی استفاده می‌شود. انسان‌ها از منظر سواد رسانه‌ای به دو گروه تقسیم می‌شوند: کودکان و نوجوانان، بزرگسالان

گروه اول به فراگیری رسانه‌های دیجیتال مشتاق‌ترند و اطلاعات زیادی درباره آن دارند، اگرچه به نظر می‌رسد که از این جهت این گروه سواد رسانه‌ای بیشتری دارند، اما در واقع معمولاً توانایی‌های نقادانه پایین‌تری دارند. بزرگسالان معمولاً تفکر نقادانه بهتری دارند اما دیرتر تکنولوژی‌های جدید را می‌پذیرند و با آنها کنار می‌آیند؛ بنابراین، باید به منظور ارتقای سواد رسانه‌ای هر یک از این گروه‌ها، شیوه‌های متفاوتی را پیش گرفت. البته در آموزش رسانه‌ای باید به این نکته توجه داشت که این آموزش نباید به نحوی باشد که افراد را به سمت خاصی هدایت کند؛ بلکه تنها باید روشنگر مسائل مختلف در حوزه‌های فردی، اجتماعی و سیاسی برای افراد باشد و به آنها اجازه دهد خود مسیر مناسب را انتخاب کنند.

از همین رو، به منظور ارتقای سواد رسانه‌ای، مسئولین باید دوره‌های تحصیلی مختص آموزش سواد رسانه‌ای را در مواد آموزشی مدارس بگنجانند. اقداماتی که در این راستا باید انجام بگیرد عبارتند از:

· تغییر برنامه درسی و اضافه کردن مواد درسی مرتبط

· آموزش دادن به معلمان در مورد نحوه آموزش سواد رسانه‌ای

· نوآوری در زمینه آموزش سواد رسانه‌ای و ساخت اپلیکیشن‌های آموزشی مرتبط

موانع آموزش سواد رسانه‌ای

البته موانعی هم در راه آموزش رسانه‌ای در کشورهای مختلف وجود دارد که باید به آن‌ها اشاره کرد:

· مشکلات زیرساختی و عدم سرمایه‌گذاری کافی در این بخش

· عدم تمایل معلمان به مشارکت در بخش ICT

· عدم همکاری مدارس در این پروژه

این‌ها موانعی هستند که باید با برنامه‌ریزی صحیح و سرمایه‌گذاری کافی برطرف شوند.

شرایط سیاسی نیز تا حد زیادی فعالیت‌هایی که می‌توان در زمینه سواد رسانه‌ای انجام داد را مشخص می‌کند. گاهی اولویت‌های سیاسی برخی گروه‌ها مانع اجرای اقدامات لازم در زمینه سواد رسانه‌ای می‌شود؛ از همین جهت، قبل از شروع برنامه‌ریزی‌ها باید توافق عام سیاسی در زمینه سواد رسانه‌ای صورت گیرد. به دلیل اینکه سواد رسانه‌ای تعریف و چارچوب دقیق و مشخصی ندارد مقامات سیاسی معمولاً مسیر روشنی برای موفقیت در این زمینه نمی‌بینند و مایل به همکاری و سرمایه‌گذاری در آن نیستند. در نتیجه، تنها راه ملزم کردن مسئولین به همکاری، وضع قوانینی به منظور جهت گرفتن و سرعت یافتن فعالیت‌ها در زمینه ارتقای سواد رسانه‌ای است؛ تا زمانی که قوانین مشخص تعیین نشود، ادامه کار سخت خواهد بود.

چالش‌های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی قرن 21 که نتیجه ظهور رسانه است نیازمند همکاری معلمان، سیاستمداران، محققان، مسئولین، صنعت تکنولوژی، جامعه مدنی و رسانه‌ای و همچنین درک درست چالش‌های جهانی آموزش سواد رسانه‌ای است. مفاهیم سواد رسانه‌ای می‌توانند روشی برای مواجهه با خط‌ مشی‌های متعصبانه رسانه‌ها و جایگزینی برای مقررات حکومتی آنها باشد.

در شبکه‌های اجتماعی، جعل هویت و سوءاستفاده از اطلاعات شخصی دختران نوجوان توسط سودجویان باعث تهدید، اخاذی، باج‌گیری سایبری و آسیب‌های جدی روحی و اجتماعی می‌شود. این معضل، دختران نوجوان را بیشتر در معرض خطر قرار داده است.

برخی آمارها و اطلاعات نشان می‌دهد، باج‌گیری سایبری از نوجوانان، به ویژه دختران، معضلی جهانی و چندلایه شده است که ممکن است به آسیب‌های روحی و حتی خودکشی منجر شود.

راهکارهای در امان ماندن از این آسیب ها:

١.آموزش به نوجوانان در جهت رعایت نکات امنیتی در شبکه‌های اجتماعی.

٢.خودداری از اشتراک‌گذاری اطلاعات حساس یا تصاویر شخصی.

٣.تقویت نظارت خانواده‌ها بر فعالیت‌های آنلاین فرزندان.

۴.گزارش موارد مشکوک به پلیس فتا و پیگیری قانونی.

حفظ امنیت در فضای مجازی یک مسئولیت مشترک است. با رعایت موارد بالا، می‌توانیم بستر امن‌تری برای همه کاربران این فضا، به‌ویژه نوجوانان، فراهم کنیم.

‌‌‌