شاید برایتان جالب باشد که بدانید مفهوم سواد در قرن گذشته، تغییرات بسیاری کرده است و چهارمین تعریف سواد هم توسط یونسکو به صورت رسمی اعلام می‌شود. به طور خلاصه و طبق این تعریف، باسواد کسی است که بتواند از خوانده‌ها و دانسته‌های خود تغییری در زندگی خود ایجاد کند.

با تعریف جدیدی که یونسکو ارائه داده باسوادی، توانایی تغییر (Change) است و باسواد کسی است که بتواند با آموخته‌هایش، تغییری در زندگی خود ایجاد کند.در ادامه و بعد از مروری کوتاه بر تعاریف سواد از ابتدا تا امروز، نکاتی درباره ایجاد تغییر در زندگی بر اساس دانسته‌ها و راهکارهای دست‌یابی به این مهم، مطرح خواهیم کرد.

 اولین تعریف سواد (توانایی خواندن و نوشتن)

اولین تعریفی که از سواد در اوایل قرن بیستم ارائه شد، صرفا به توانایی خواندن و نوشتن زبان مادری معطوف بود. طبق این تعریف، فردی باسواد محسوب می‌شد که توانایی خواندن و نوشتن زبان مادری خود را داشته باشد.

دومین تعریف سواد (اضافه‌شدن یادگرفتن رایانه و یک زبان خارجی)
در اواخر قرن بیستم، سازمان ملل تعریف دومی از سواد را ارائه کرد. در این تعریف جدید، علاوه بر توانایی خواندن و نوشتن زبان مادری، توانایی استفاده از رایانه و دانستن یک زبان خارجی هم اضافه شد. بدین‌ترتیب به افرادی که توان خواندن و نوشتن، استفاده از رایانه و صحبت و درک مطلب به یک زبان خارجی را داشتند، باسواد گفته شد. قاعدتا طبق این تعریف بسیاری از دانشجویان و دانش‌آموختگان دانشگاهی کشور ما بی‌سواد محسوب می‌شوند چون دانش زبان خارجی بیشتر افراد کم است.

سومین تعریف سواد ( اضافه‌شدن ۱۲ نوع سواد )
سازمان ملل در دهه دوم قرن ۲۱، باز هم در مفهوم سواد تغییر ایجاد کرد. در این تعریف سوم کلا ماهیت سواد تغییر یافت. مهارت‌هایی اعلام شد که داشتن این توانایی‌ها و مهارت‌ها مصداق باسوادبودن قرار گرفت. بدین ترتیب شخصی که در یک رشته دانشگاهی موفق به دریافت مدرک دکترا می‌شود، حدود ۵ درصد با سواد است. این مهارت‌ها عبارت‌اند از:

🔸۱- سواد عاطفی: توانایی برقراری روابط عاطفی با خانواده و دوستان.
🔸۲- سواد ارتباطی: توانایی برقراری ارتباط مناسب با دیگران و دانستن آداب اجتماعی.
🔸۳- سواد مالی: توانایی مدیریت مالی خانواده، دانستن روش‌های پس‌انداز و توازن دخل و خرج.
🔸۴- سواد رسانه‌ای: این که فرد بداند کدام رسانه معتبر و کدام نامعتبر است.
🔸۵- سواد تربیتی: توانایی تربیت فرزندان به نحو شایسته.
🔸۶- سواد رایانه‌ای: دانستن مهارت‌های راهبری رایانه
🔸۷- سواد سلامتی: دانستن اطلاعات مهم درباره تغذیه سالم و کنترل بیماری‌ها و داشتن یک برنامه فعالیت بدنی منظم در زندگی
🔸۸- سواد نژادی و قومی: شناخت نژادها و قومیت‌ها بر اساس احترام و تبعیض نگذاشتن.
🔸۹- سواد بوم شناختی: دانستن راه‌های حفاظت از محیط زیست.
🔸۱۰- سواد تحلیلی: توانایی شناخت، ارزیابی و تحلیل نظریه‌های مختلف و ایجاد استدلال‌های منطقی بدون تعصب و پیش فرض.
🔸۱۱- سواد انرژی: توانایی مدیریت مصرف انرژی.
🔸۱۲- سواد علمی: علاوه بر سواد دانشگاهی، توانایی بحث یا حل و فصل مسائل با راهکارهای علمی و عقلانی مناسب.

از آن جا که باسوادبودن به یادگیری این مهارت‌ها وابسته شد، قاعدتا سیستم آموزشی کشورها هم باید متناسب با این مهارت‌ها تغییر رویه می‌داد که متاسفانه فعلا سیستم آموزشی کشور ما، هنوز هیچ تغییری در زمینه آموزش مهارت‌های فوق نکرده است.

 چهارمین ‌و جدیدترین تعریف سواد (علم با عمل معنا می‌شود)
با این حال و به تازگی «یونسکو» یک بار دیگر در تعریف سواد تغییر ایجاد کرد. در این تعریف جدید، توانایی ایجاد تغییر، ملاک باسوادی قرار گرفته است، یعنی شخصی با سواد تلقی می‌شود که بتواند با استفاده از خوانده‌ها و آموخته‌های خود، تغییری در زندگی خود ایجاد کند.

در واقع،این تعریف مکمل تعریف قبلی است؛ چرا که، صرفا دانستن یک موضوع به معنای عمل به آن نیست. در صورتی‌که مهارت‌ها و دانش آموخته شده باعث ایجاد تغییر معنادار در زندگی شود، آن گاه می‌توان گفت این فرد، انسانی با سواد است.

یکی از بزرگترین اشتباهات والدین، استفاده از موبایل برای سرگرم کردن کودک و غذا دادن به اوست. با این ترفند، شاید کودک شما غذای بیشتری بخورد؛ اما چیزی از غذا و طعم و مزه های مختلف نمی فهمد. البته چون نتایج آن بعد از چندین سال در رفتار کودک ظاهر می شود والدین و اطرافیان چندان حساسیتی از خود نشان نمی دهند. کم کم ذهن کودک شرطی شده و فقط وقتی غذا می خورد که با موبایل بازی کند یا تلویزیون تماشا کند. البته داستان به اینجا ختم نمی شود و کودک ناخودآگاه کم تحرک شده و عوارضی مانند چاقی یا اختلال تغذیه پیدا می کند.

ميل غريزی انسان به گفتگو و ابراز وجود، شايد يكی از دلايل مهم انباشتگی اطلاعات در فضای مجازی است. گفتگو كردن؛ روشی مهم و كارآمد برای تخليه روانی و رهايی از ناراحتی است.رشد سريع گروه ها و تالارهای گفتگو، بيانگر وجود نوعی نياز به ارتباط در فضايی است كه این امكان را به افراد مي دهد تا ضمن بيان دغدغه ها، علائق و تجربيات خود، در خصوص تجربيات افراد ديگری كه گاهاً ناشناس نيز هستند، اطلاعاتی را كسب كنند.

دنیای مجازی فضایی برای ناخودآگاه فرد ایجاد می کند تا تمایلات، تعارضات و دغدغه های خویش را در قالب نوشته، عکس و استیکرها، بروز دهد و بنابراین باید مراقب این ترواش بی مهابای ناخودآگاه بود!متاسفانه چت كردن، مشاركت مجازی را جایگزین مشارکت های عاطفی، خانوادگی، سياسی و معاشرت رو در روی اجتماعی كرده و نوعی رابطه غير حقيقی را بر فضای مناسبات ميان افراد حاكم كرده است. كه اين امر پيامدهايی چون كاهش سرمايه های اجتماعی، انزوا و بريدگی از مشاركت های محسوس و عينی را در بر داشته است.

 برای انتقال مناسب پیام در دنیای مجازی چه نکاتی را باید مد نظر داشت :
 کلام برای “منعقد شدن” به عناصر: زمان، موقعیت، شخص، شکل و محتوی سخن، صوت، لحن، تماس چشمی(بویژه)، زبان بدن و گفتگوی چهره به چهره نیاز دارد.

بهترین حالت برای “انعقاد کلام” این چنین است:
انتخاب زمان مناسب
لحاظ موقعیتی بجا و سنجیده
گوینده آگاه به موضوع با بیان شیوا، سخن صحیح و در جریان گفتگویی پویا و البته کوتاه.

ماهیت دنیای مجازی، بصورتی است که اصولاً شکل گیری این پیوستار، امکان پذیر نیست!بنابراین؛بحث و جدل و مناظره در چنین فضایی ( که اصولاً در شرایط گفتگوی دنیای واقعی، امکان پذیر است) کاری است بدون نتیجه! که عموماً باعث دلخوری و رنجش افراد می شود.

ساختار دنیای چت موبایل، جایی است برای پست ها، صوت، فیلم و کلیپ های کوتاه و اشاره به لینک و مآخذ مطالب عمیق تر و بلندتر. همچنین کاربرد مناسبی دارد برای تبلیغ و اطلاع رسانی و تبادل لینک های سودمند. در دنیای مجازی حداکثر تمرکز آدمی، به اشارت و لمس انگشت یکی از دستان مان است! یعنی: سرعت بالا، سیالی و زمان محدود و بنابراین مطالب کوتاه بهتر پاسخ می دهد.

 همچون دنیای واقعی “مدیریت زمان” یک ضرورت برای فضای مجازی ست.متاسفانه اکثر کاربران در طول شبانه روز و در هر موقعیتی مطلب خود را بارگذاری میکنند! در حالیکه کسی در رختخواب است! فردی دیگر در پشت میز کار، آقایی در حال رانندگی! و خانمی در کنار خانواده، همه در کلافی در هم تنیده به بحث و جدل و گفتگو مشغولند!غافل از آنکه هر سخن جایی و هر نکته مکانی دارد..! در فضای مجازی در عرض ثانیه ای، هزاران مطلب بی سند و مدرک در حال پخش است و کسی هم مسئولیت آنرا قبول نمی کند!مراقب باشیم ما نیز به اشاعه بیشتر “شایعه” دامن نزنیم!

 شکل و محتوی پست های دنیای مجازی، منجر به یک ادراک منسجم و مفهوم از موضوع نمی‌شود.بلکه مجموعه‌ای از مطالب مجزا و ناهماهنگ در کنار یکدیگر قرار می‌گیرد که نمی‌تواند دید کلی فراگیر و علمی را به کاربران بدهد و در این مورد مطلقا با “کتاب” قابل مقایسه نیست.گاهی سکوت در گروه، بهترین شکل پاسخ است.گاهی لازم است که خود را در شرایط گوینده یا نویسنده گذاشت تا با همدلی گفتگو ادامه یابد.یاد بگیریم که در مورد هر موضوعی اظهارنظر نباید کرد و ارائه نظر و پست قاعدتاً بر اساس نظر کارشناسی باشد.

برخی چالش های گفتگوهای مجازی عبارتند از:
- وجود اطلاعات غلط و گمراه کننده.
- اعتیاد آوری.
- عدم تحرک و بروز مشکلات جسمی و روانی.
- بروز هیجانات زیاد و استرس ناشی از آن.
- بی حوصلگی و اشکالات اجتماعی ناشی از ضعف تعامل با افراد در جامعه.
- سرعت بالای دنیای دیجیتال بطور کلی سبب گردیده است تا تمرکز و اندیشه ژرف در افراد دچار نقصان شود.
- تشدید پرخاشگری.
- فرو رفتن در دنیای مجازی و فاصله گرفتن با دنیای واقعی و طبیعت.

 در دنیای امروز که عصر ارتباطات نام گرفته است، رسانه ها و وسایل ارتباط جمعی به واسطه سرعت، تداوم و وسعت جهانی به مثابه جزء لاینفک ارتباطات اجتماعی در نظر گرفته می شود؛ به گونه ای که تصور دنیای بدون رسانه برای ما غیر ممکن است. تحولات عظیم در حوزه فناوری های نوین ارتباطی و صنایع اطلاعاتی، فرصت و تهدیدات متعدد را در پی داشته است که در این گزارش به تبیین تعدادی از آسیب ها و تهدیدات فضای مجازی در عرصه فرهنگی و اجتماعی می پردازیم. این آسیب ها و تهدیدات عبارت است از:

ایجاد تغییر در حوزه فرهنگی و سبک زندگی
کارشناسان معتقدند که ابزارهای ارتباطی اگر چه انسان ها را وارد فضای اجتماعی بزرگتری در محیط مجازی می کند و ارتباطات آنها را توسعه می دهد، اما در عمل و در زندگی واقعی، مواجه با یک نوع «تفرّد» و کاهش مسئولیت اجتماعی در بین مردم به خصوص جوانان هستیم. این اتفاق از سوی دیگر باعث ایجاد گسست در تداوم تربیت سنتی و خانوادگی جامعه می شود که در آینده می تواند چالش های هویتی به وجود بیاورد و یا ابزاری برای تخریب و نفوذ فرهنگی در دست نظام سلطه قرار گیرند و فرهنگ های بومی را در معرض نابودی قرار دهد.

تخریب چهره و شخصیت های معروف و تاثیرگذار
امروزه به جهت عدم کنترل و عدم مسئولیت پذیری کاربران فضای مجازی مشاهده می شود که با تولید و پخش شایعات مختلف، به راحتی کمپین هایی علیه شخصیت های مورد اعتماد جامعه در حوزه های مختلف راه اندازی و باعث تخریب چهره آنها می شود و همین طور این اتفاق در حوزه های اقتصادی باعث تحریم مصرف یک کالای خاص می شود که اهداف پشت پرده آن غالبا بر مبلغان کمپین ها پوشیده است و افراد عادی بدون تحقیق و اطلاع از صحت آنها را بازنشر می کنند.

تقویت عصبیت های بیجای قومی و قبیله ای
در این زمینه باید گفت به طور معمول اجتماعات قومی چه در قالب مجازی و چه به صورت واقعی به همبستگی های قومی منجر می شود و روح جمعی در میان اعضای شبکه ایجاد می کند. ولی چنانچه عصبیت های قومی در قالب فضای مجازی و شبکه های اجتماعی افزایش یابد، می تواند هویت ملی را کمرنگ و متاثر از هویت قومی سازد. گاه اجتماعی قومی می تواند به دلیل مطالبی که ممکن است یک سویه و به حمایت از قومیتی خاص مورد بحث قرار گیرد باعث اختلافات قومی و شکاف قومیت های مختلف با یکدیگر شود. علاوه بر این با توجه به باز بودن شبکه های اجتماعی، گروه های بیگانه می توانند با نفوذی سازمان یافته به درون این شبکه ها، مطالبات و خواسته های اقوام را هدایت کنند. حتی به راحتی می توانند به اختلافات درونی قومیت ها دامن بزنند و باعث تفرقه و واگرایی آنها از یکدیگر شوند.

به خطر افتادن حریم خصوصی و حقوق افراد جامعه
متاسفانه در سال های اخیر که مواجه با رواج بی رویه و بدون تعهد بسیاری از کاربران در عرصه فضای مجازی هستیم، بسیاری از مواقع دیده می شود که حریم خصوصی افراد مورد هجمه ودستبرد قرار می گیرد و آبرو و حیثیت افراد به راحتی مورد خدشه قرار می گیرد. این اتفاق علاوه بر تبعات بسیار شدید در زندگی فردی افراد جامعه، یک نوع ناامنی و ترس را در روابط اجتماعی افراد عادی به وجود آورده و بی اعتمادی جمعی را گسترش می دهد.

وقوع جرایم مالی و کلاهبرداری های کلان در فضای مجازی
در این خصوص می توان به ظهور جرائم رایانه ای، کلاهبرداری های کلان از طریق شبکه های مجازی، فروش مواد مخدر و غیره اشاره کرد. رواج جرایم مربوط با ابزارهای الکترونیکی به اندازه ای گسترده شده است که نیروی انتظامی برای مقابله با آن اقدام به تشکیل واحد ویژه ای تحت عنوان پلیس فتا کرده است و دادستانی تهران، دادسرای ویژه ای برای رسیدگی به جرایم رایانه ای تشکیل داده است.

چنانچه ملاحظه می شود در کنار فرصت های متعدد فضای مجازی، آسیب ها و تهدیدات فراوانی را می توان برای فضای مجازی برشمرد؛ لذا باید گفت چنانچه کنترل و مدیریت صحیحی در فضای مجازی داشته باشیم، در این صورت است که فرصت های زیادی برای ما به ارمغان خواهد داشت و راه رشد و توسعه را در تمام زمینه ها تسریع خواهد کرد و بالعکس در صورت عدم مهار و رها شدگی این فضا، دچار آسیب های فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی خواهیم شد که به برخی از آنها در این گزارش اشاره شد و این آسیب ها تنها بخشی از تهدیدات ناشی از ول بودن فضای مجازی است و در سطح کلان حتی می توان حاکمیت سیاسی یک کشور را به مخاطره اندازد.