امام خمینی(ره): «آسیب رسانه‌های گروهی، از توپ و تانک جنگی بیشتر است؛ چرا که ضرر این سلاح‌ها گذراست اما ضررهای فرهنگی، باقی مانده و به نسل های بعد منتقل می‌شود. اگر مطبوعات و رسانه‌ها اصلاح شوند، جامعه اصلاح می‌شود و اگر فاسد باشند، جامعه را نیز به فساد می‌کشند…» (صحیفه امام، جلد۱۴، ص۴۱۴)

امروز هم اگر شبکه‌های اجتماعی، بازی‌های ویدیویی، موتورهای جستجو و در یک کلام «رسانه» فاسد باشد، آینده‌ی جامعه و جامعه‌ی آینده به خطر جدی می‌افتد…

اولین‌بار که آماندا مونتل، زبان‌شناس آمریکایی، برنامۀ اینستاگرام را نصب کرد، بلافاصه یک کلمه توجهش را جلب کرد: «فالوئر». مونتل به یاد می‌آورد که همان لحظه از دوستانش پرسید: «این برنامه را برای فرقه‌ها ساخته‌اند؟ حالا همه به فکر این نمی‌افتند که یک فرقۀ کوچک برای خودشان به راه بیاندازند؟»

مونتل پیش از این کلمۀ «فالوئر» را در خاطرات پدرش فراوان شنیده بود. پدر آماندا، وقتی چهارده ساله بود، بدون آنکه حق انتخاب داشته باشد، به اجتماعی فرقه‌گونه به نام «سینانون» پیوسته بود که در بیابان‌های اطراف سان‌فرانسیسکو زندگی می‌کردند.

سینانون یکی از ده‌ها فرقه‌ای بود که در نیمۀ دوم قرن بیستم در آمریکا پدیدار شده بود. رهبر سینانون می‌گفت می‌خواهد یک جامعۀ ایدئال سوسیالیستی بسازد. اما در عمل، «فالوئر»هایش را وادار می‌کرد تا خانواده‌هایشان را رها کنند و آیین‌های مصیب‌بار فرقه را اجرا کنند. پدر آماندا، نهایتاً از این فرقه گریخت. اما داستان‌هایی که از آن فرقه تعریف می‌کرد، جزءِ خاطرات پررنگ آماندا در دوران کودکی بود.

سؤالی که مونتل از دوستانش پرسیده بود، زود به جواب رسید. با فراگیر شدن اینستاگرام، هزاران نفر بساط معنویت‌های جایگزین‌شان را آنجا پهن کردند. طالع‌بین‌ها، شمن‌ها، پیشگوها، گوروهای خودیاری و متخصصان انرژی مثبت و منفی.

کافی است «سابسکرایب کنید تا به مراحل بالاتر هستی برسید، به ورای زمین، زمان و حتی به آن سوی مرگ». مونتل احساس می‌کرد در شبکه‌های اجتماعی نوعی «زبان فرقه‌ای» شکل گرفته است. اما چرا؟ تحقیقات او در این باره، به کتابی خواندنی منتهی شد: فرقه‌گرا.

مونتل در کتاب فرقه‌گرا توضیح می‌دهد که چطور «کلیشه‌های اندیشه‌خفه‌کن»، دوگانه‌سازی‌های «ما در برابر آن‌ها»، بیگانه‌هراسی، ارعاب‌افکنی و جعلیات که خصوصیاتِ ویژۀ سخنرانی‌هایی بود که رهبران فرقه‌ها در دهه‌های قبل برای پیروانشان ایراد می‌کردند، حالا به الگویی تبدیل شده است که بلاگرها، اینفلوئنسرها، و حتی رهبران سیاسی در شبکه‌های اجتماعی از آن استفاده می‌کنند.

استفاده از زبان فرقه‌گرایانه، آرام و ناخودآگاه، تبعات پیوستن به یک فرقه را به بار می‌آورند، حتی وقتی که بدون مزاحمت، در خانه‌های خودمان نشسته‌ایم. این عناصر زبانی، جذاب و اغواگرند و ما را عادت می‌دهند تا به گفتارهایی توجه نشان دهیم که جنجالی، افراطی و متعصبانه‌ باشند.

در شبکه‌های اجتماعی، جعل هویت و سوءاستفاده از اطلاعات شخصی دختران نوجوان توسط سودجویان باعث تهدید، اخاذی، باج‌گیری سایبری و آسیب‌های جدی روحی و اجتماعی می‌شود. این معضل، دختران نوجوان را بیشتر در معرض خطر قرار داده است.

برخی آمارها و اطلاعات نشان می‌دهد، باج‌گیری سایبری از نوجوانان، به ویژه دختران، معضلی جهانی و چندلایه شده است که ممکن است به آسیب‌های روحی و حتی خودکشی منجر شود.

راهکارهای در امان ماندن از این آسیب ها:

١.آموزش به نوجوانان در جهت رعایت نکات امنیتی در شبکه‌های اجتماعی.

٢.خودداری از اشتراک‌گذاری اطلاعات حساس یا تصاویر شخصی.

٣.تقویت نظارت خانواده‌ها بر فعالیت‌های آنلاین فرزندان.

۴.گزارش موارد مشکوک به پلیس فتا و پیگیری قانونی.

حفظ امنیت در فضای مجازی یک مسئولیت مشترک است. با رعایت موارد بالا، می‌توانیم بستر امن‌تری برای همه کاربران این فضا، به‌ویژه نوجوانان، فراهم کنیم.

‌‌‌

در استفاده از شبکه های اجتماعی نکات بسیاری وجود دارد که با بهره گیری از این نکات می توان ضمن کاهش آثار منفی شبکه های اجتماعی، امکان بهره وری از آنها را افزایش داد.

 ذات رسانه درست مانند بسیاری دیگر از دستاورد های نوین بشری، ماهیتی تک بعدی ندارد. به عبارتی بهتر نمی توان آن را دارای ذاتی صرفا خیر یا شر دانست. بجای آنکه به رسانه ها برچسب مثبت و منفی زد باید از آنها به عنوان مکمل نام برد.

این مساله نافی این نکته که بسیاری از شبکه های اجتماعی توانسته اند فرهنگ متفاوتی را با خود به همراه بیاورد نیست؛ بلکه به دنبال ارائه تحلیلی مناسب درباره علت وقوع اتفاقات منفی و تاثیرگذاری بر فرهنگ های مقصد است.

به عبارتی می خواهد با برشمردن علل تغییر در ارزش ها و هنجارهای جوامع این نکته را بازگو کند که رشته ای به هم پیوسته از عوامل در پروژه امپریالیسم فرهنگی وجود دارند که رسانه می تواند موجب تشدید و تسریع آن شود.

در سواد رسانه ای تلاش شده است دیدی واقع گرا از رسانه ارائه شود؛ در این رویکرد، ضمن برشمردن آثار مثبت و منفی رسانه و ارائه روش هایی برای افزایش آثار مثبت و کاهش آثار منفی، تلاش شده است تا مردم در استفاده از محصولات ارتباطی نوین توانمند شوند.

 شبکه های اجتماعی کاکردهای مثبتی هم دارند!

در مطلب قبل تعدادی از آثار منفی اینستاگرام بر زندگی فردی و اجتماعی را برشمردیم. با این وجود باید اشاره کنیم که بخشی از این آثار منفی با استفاده صحیح از این شبکه اجتماعی می توانند به یکی از نکات مثبت اینستاگرام تبدیل شوند. البته نیاز است به این نکته اشاره کرد که بخشی از آسیب های این شبکه های اجتماعی ذاتی است و از آنها گریزی نیست.

بطور کلی می توان کارکردهای مثبت شبکه های اجتماعی را به سه دسته تقسیم کرد:

- آزادی شرکت در جریان اطلاعات: یکی از ویژگی های شبکه های اجتماعی ایجاد امکان شرکت در جریان اطلاعات برای همه مردم است برعکس گذشته که عموم مردم مخاطبین رسانه های جمعی محسوب می شدند در شبکه های اجتماعی عمومی، مخاطب تبدیل به یک تولیدگر فعال می شود که هر کنش و واکنش او می تواند بر سایر مخاطبین و جریان انتشار اطلاعات تاثیر بگذارد. این مساله در مطلب قبل به عنوان یکی از معایب اینستاگرام ذکر شده بود؛ اما باید در نظر بگیریم در صورت بالا بردن سواد رسانه ای مردم می توان از این ویژگی شبکه های اجتماعی در جهتی مثبت بهره برداری کرد.

- ترویج ارزش های انسانی: همانطور که در ابتدا ذکر شد رسانه های نوین می توانند مکمل های خوبی باشند. همانطور که می توانند در انتشار مطالب غیراخلاقی مورد استفاده قرا بگیرند، می توانند در ترویج ارزش های اصیل دینی و انسانی نیز مفید باشند.

- افزایش سرعت انتشار اخبار و اطلاع رسانی: در روزگاری که زمان یکی از ارزشمندترین موضوعات بشری است، سرعت در انتقال اخبار و اطلاع رسانی اهمیت ویژه ای پیدا کرده است. بعد از ورود شبکه های اجتماعی به فضای اجتماعی می توان گفت بستر انتشار خبر از خبرگزاری ها و سایت های اطلاع رسانی به شبکه های اجتماعی تغییر کرده است. این مساله نیز در صورتی می تواند به یکی از ویژگی های مثبت شبکه های اجتماعی از جمله اینستاگرام تبدیل شود که چشم از حجم شایعات تولید شده در این فضا بپوشیم. به عبارتی این ویژگی توامان هم می تواند برای مخاطب مفید باشد و هم می تواند او را گمراه کند. حال کاربری می تواند در این زمینه موفق عمل کند که درک صحیحی از فضای رسانه ای و متدهای انتشار اخبار داشته باشد. به عبارتی دیگر سواد رسانه در این زمینه می تواند کاربران را در انتخاب اخبار درست کمک کند.

چه کارهایی را باید برای کاهش آسیب های شبکه های اجتماعی انجام دهیم؟

روش ها و راهکارهای مختلفی برای استفاده صحیح از رسانه های اجتماعی در جهت کاهش آسیب های آن ذکر شده است. در ادامه به تعدادی از این روش ها اشاره می کنیم:

ایجاد شبکه اجتماعی اقشار خاص و حضور در آنها: همانطور که در مطلب پیشین اشاره شد بخشی از آسیب های شبکه های اجتماعی عمومی، ناظر به حضور عموم مردم در آنها است. به عبارتی غالب شدن کاربرانی که سواد استفاده از شبکه اجتماعی را نداشتند و تبدیل آنها به تولیدگران اصلی این شبکه های اجتماعی، موجب شده است تا فرهنگی هنجارشکن در این فضا بوجود بیاید.

استفاده هر قشر و گروهی از مردم از شبکه های اجتماعی خاص خود، تا حدودی می تواند از بروز هنجارستیزی های رایج در شبکه های اجتماعی بکاهد.

برای نمونه حضور دانش آموزان و دانشجویان در شبکه های اجتماعی خاص خود بستری مناسب برای ارتباط آنها با افراد مرتبط در حوزه های علمی مورد نظرشان می شود. ضمن آنکه محتوای تولیدی آنها نیز به مرور هدفمند می شود و از ملغمه تولیدات فعلی شبکه های اجتماعی عمومی فاصله خواهد گرفت.

این کار می تواند علاوه بر اینکه موجب کاهش آسیب های رایج شبکه های اجتماعی عمومی برای قشر در حال تحصیل شود، آنها را به تولیدگرانی مفید در راستای تخصص شان تبدیل می کند. به عبارتی دیگر آنها از تولیدگری عوام به تولیدگری عالم تبدیل می شوند. این مساله برای سایر گروه های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی نیز آثار مثبت بسیاری را در پی خواهد داشت.

استفاده محدود و به قاعده از شبکه های اجتماعی: باید به خود یاداوری کنیم که استفاده افراطی از هر چیزی می تواند آسیب های بسیاری را برای مصرف کننده آن در پی داشته باشد. رسانه نیز از این قاعده مستثنی نیست. شبکه های اجتماعی موبایلی این ویژگی را دارند که تمام لحظات با افراد همراه هستند و می توانند کاربران خود را به افرادی معتاد در استفاده از خود تبدیل کنند.

همچنین حضور پراکنده در شبکه های اجتماعی می تواند در تمام روز ذهن کاربر را به خود درگیر کند. به همین دلیل باید زمان مشخصی از روز را برای حضور در این شبکه اجتماعی اختصاص دهیم. تنها در این صورت است که به جای آنکه ما تحت سلطه شبکه های اجتماعی قرار بگیریم می توانیم بر آن مدیریت کنیم.

به یاد داشته باشیم زمان بزرگترین سرمایه آدم است و برای بهره برداری از آن باید برنامه ریزی مناسبی داشت. شبکه های اجتماعی بدون برنامه ریزی صحیح می توانند قاتل زمان ما باشند.

برای حضور در هر فضایی باید دلیل داشته باشیم: همانطور که در فضای زندگی حقیقی بی دلیل پا به هر جایی نمی گذاریم، در فضای مجازی نیز نباید بی دلیل وارد هر فضایی بشویم. ارتباط داشتن به واسطه شبکه های اجتماعی با افرادی که از آنها شناخت کافی داریم، اتفاق مثبتی است؛ استفاده از این شبکه های اجتماعی زمانی می تواند خطر آفرین باشد که به واسطه آنها به فضاهایی که هیچ دلیلی برای حضور در آن نداریم وارد می شویم، افرادی که هیچ شناختی از آنها نداریم را به حلقه ارتباطی خود وارد کنیم و ذهن خود را با دیدن تصاویری که ربطی به ما ندارند و کمکی به ما نمی کنند پر کنیم. تمام این موارد می تواند منتج به تغییر مسیر زندگی هر فردی از راه صحیح به راه های حاشیه ای شود.

نهادهای ذی‌ربط و قانون‌گذار چرا دست روی دست گذاشته اند!؟

رسانه به همان میزان که می تواند به ما کمک کند، می تواند ما را در مسیری غیراخلاقی قرار دهد. باید به این باور برسیم که رسانه می تواند به یکی از خطرناک ترین تشدیدکننده های مخرب های زندگی اجتماعی تبدیل شود. از طرفی اتخاذ رویکردی سلبی نسبت به رسانه همیشه باعث نتیجه مطلوب نمی شود. پس لازم است برای جلوگیری از این امر و همچنین فراهم کردن امکان استفاده صحیح از آن، سطح سواد رسانه ای مردم را افزایش داد.

با این وجود هنوز نهادهای ذی ربط در این زمینه فعالیت ثمربخشی انجام نداده اند. بسیاری از مدیران تصمیم گیرنده در فضای سیاسی و فرهنگی تا زمان را بیشتر از این از دست نداده ایم باید بسترهای لازم را برای عواملی که می توانند مانع از انتقال آسیب های فضای رسانه ای به مردم شوند از جمله افزایش سواد رسانه ای جامعه فراهم آورند.

اگر عضو تلگرام باشید، احتمالاً ناخواسته وارد چند گروه با عناوینی مثل «صیغه‌یابی حلال»، «ازدواج موقت» یا «همسریابی شرعی» شده‌اید.

بررسی‌ها نشان می‌دهد که این صفحات عمدتاً با اهدافی چون کلاهبرداری، اخاذی و حتی انتشار اطلاعات شخصی کاربران ایجاد شده‌اند. این کانال‌ها با استفاده از واژه‌هایی چون «شرعی»، «اسلامی» و «قانونی»، تلاش می‌کنند اعتماد مخاطب را جلب کنند.

نکتۀ تکان‌دهنده اینکه حتی اگر شما هرگز عضو چنین گروه‌هایی نبوده‌اید، امکان دارد عکس یا اطلاعات شخصی‌تان بدون اطلاع در این کانال‌ها منتشر شده باشد.

دادگاهی در نیجریه شرکت آمریکایی متا، (مالک اینستاگرام، واتس‌اپ و فیس‌بوک) را به علت بی‌توجهی به حفاظت داده‌ها و حریم خصوصی کاربرانش، به پرداخت ۲۲۰ میلیون دلار محکوم کرد.

گفتنی است از حدود پنج سال پیش، اقدامات متا در نیجریه مورد بررسی قرار گرفته‌است که سوءمدیریت داده‌ها، بی‌اعتنایی به حریم خصوصی و غفلت از حقوق مصرف‌کنندگان، برخی از انتقادهاییست که علیه این غول فناوری در دل آفریقا مطرح شده‌است. نیجریه اما با این اقدام نشان داد پاسدار سرمایه‌های نامرئی مردمانش است و نمی‌گذارد به این راحتی دست نااهلان به گنجینه‌ی داده‌هایش برسد.