"سواد رسانه‌ای"؛ ابعاد و ویژگی‌ها/ افزایش دانش یا کسب"نگاه انتقادی" به مسائل!

رشد روزافزون ابزارهای ارتباطی و قابلیت های جدیدی که این ابزارها با خود همراه دارند ابعاد سواد رسانه‌ای را گسترده‌تر و در عین حال پیچیده‌تر ساخته است به‌نحوی‌که فردی را می‌توان در زمینه رسانه باسواد تلقی کرد که نسبت به همه این ابزارها و آشنایی با کاربردهای آن توانمندی و مهارت لازم را داشته باشد.

 جهان امروز جهانی است که رسانه‌ها بیش از هر چیز دیگری به ذهنیت‌ها و افکار مردم شکل می‌دهند. در چنین جهانی که رسانه‌ها به‌عنوان بازیگران اصلی نقش ایفا می‌کنند و به‌عنوان ابزاری در اختیار همه مردم قرار گرفته‌اند، سواد رسانه که آشنایی با رسانه‌ها و نگاه انتقادی به آنهاست، اهمیت مضاعفی پیدا می‌کند. امروزه کسانی باسواد هستند که از نظر شناخت و کاربرد رایانه، اینترنت و دیگر فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی توانمند باشند. «اهمیت روزافزون سواد رسانه‌ای آن قدر است که یونسکو در اقدامات خود برای بسط سوادآموزی تنها به روش‌های سنتی سوادآموزی اکتفا نکرده است و از ضرورت توجه به سواد دیجیتالی، سواد رایانه‌ای، سواد اطلاعاتی و سواد آی.سی.تی سخن به میان آورده است.»

 در حقیقت می‌توان ادعا کرد که سواد رسانه‌ای مجموعه‌ای از توانمندی‌های رسانه‌ای و ابزاری است که فراگیری همه آنها در کنار نگاه انتقادی به رسانه‌ها فرد را در برابر رسانه در موضعی فعال قرار می‌دهد که می‌تواند بهترین بهره‌مندی را از رسانه‌ها داشته باشد. همچنین رشد روزافزون ابزارهای ارتباطی و قابلیت های جدیدی که این ابزارها با خود همراه دارند ابعاد سواد رسانه‌ای را گسترده‌تر و در عین حال پیچیده‌تر ساخته است به‌نحوی‌که فردی را می‌توان در زمینه رسانه باسواد تلقی کرد که نسبت به همه این ابزارها و آشنایی با کاربردهای آن توانمندی و مهارت لازم را داشته باشد. در ادامه به برخی از ابعاد سواد رسانه‌ای اشاره خواهیم کرد.

ابعاد سواد رسانه‌ای

بعضی نویسندگان معتقدند سواد رسانه‌ای دارای چهار بعد اساسی است: آگاهی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تولید

آگاهی: گام اول در انجام هر کاری آشنایی با آن و آگاهی از آن کار است. سواد رسانه‌ای نیز از این قاعده مستثنا نیست. منظور از آگاهی این است که سوادآموز رسانه‌ای با واژگان، اصطلاحات و مفاهیم مرتبط با هر کدام از رسانه‌ها آشنا باشد و به‌علاوه از فرآیند تولید پیام از جانب تولیدکنندگان پیام آگاه باشد.

تجزیه و تحلیل: می توان گفت تجزیه و تحلیل روح حاکم بر سواد رسانه‌ای است. یک فرد باید بتواند با استفاده از قدرت تجزیه و تحلیل خود پیام‌های رسانه‌ای را بررسی کند. این امر مستلزم آن است که فرد با برخی دیگر از ابعاد رسانه نیز آشنا باشد. سوادآموز رسانه‌ای باید با فنون مورد استفاده برای ساخت پیام‌های رسانه‌ای آشنایی داشته و بتواند درباره پیام‌های رسانه‌ای سوال بپرسد؛ و بعلاوه باید با آثار پیام‌های رسانه‌ای بر گیرندگان و مخاطبان آشنا باشد. در واقع او باید در برخورد با رسانه و پیام های آن، اندیشه انتقادی داشته باشد.

ارزیابی: سوادآموز رسانه‌ای باید با مسائل زیباشناختی پیام‌های رسانه‌ای آشنا باشد. سواد بصری و تصویری این امکان را برای افراد فراهم می‌سازد تا تصاویر رسانه‌ای را ارزیابی کنند و نسبت به آن آگاهی کسب کنند. افراد باید بتوانند میان استفاده از رسانه‌ها برای اهداف شخصی و استفاده از انها به‌ منظور اهداف آموزشی تمایز قائل شوند.

تولید: سوادآموز رسانه‌ای باید تشخیص دهد که پیام‌ها چگونه برای عرضه به مخاطب بسته‌بندی شده اند. یعنی باید بداند که یک پیام چه فرایندی را طی می‌کند تا به دست مخاطب برسد. همچنین آنها باید معیارهایی برای ارزیابی کیفیت محصولات رسانه‌ای و همچنین ارزیابی تولیدات نهایی در رسانه‌ها در اختیار داشته باشند.

ویژگی‌های سواد رسانه‌ای

بی تردید به سبب ویژگی‌های خاصی که دنیای رسانه‌ای جدید دارد، سواد رسانه‌ای می تواند بر نحوه برخورد صحیح رسانه ای موثر باشد. ویژگی‌های سواد رسانه ای که در ادامه به آنها اشاره می‌شود از نظر جیمز پاتر یکی از نظریه پردازان این حوزه مورد توجه بوده است:

1. سواد رسانه‌ای یک فرآیند است نه هدف خاص. این ویژگی به این معناست که برای به دست آوردن سواد رسانه‌ای باید در طول زمان و طی فرآیند مشخصی اقدام صورت پذیرد. سواد رسانه‌ای اینگونه نیست که یکباره و برای همیشه به دست آید بلکه می‌تواند در طول فرآیندی هدفمند ادامه یابد و تقویت شود. بنابراین سواد رسانه‌ای مهارتی است که ما وجود آن را مفروض می‌گیریم اما نظیر همه مهارت‌ها شایان بهبود و توسعه خواهد بود.

2. سواد رسانه‌ای چندبعدی است. همانگونه که اشاره شد، مجموعه‌ای از توانمندی‌ها در کنار هم هستند که فرد را در برخورد با رسانه‌ها، باسواد می‌سازد. سواد رسانه‌ای همزمان شامل ابعاد شناختی، عاطفی، اخلاقی و زیبا شناختی است. با شناخت کامل از این ابعاد می‌توان ادعا کرد که یک فرد در زمینه رسانه‌ها آگاهی لازم را کسب کرده است.

3. هدف سواد رسانه‌ای کنترل بیشتر بر تفاسیری است که ما از پیام‌های رسانه‌ای ارائه می‌دهیم. هدف از سواد رسانه‌ای صرفاً در باسواد شدن خلاصه نمی‌شود. سواد رسانه‌ای به‌ویژه سواد اینترنتی قصد دارد تا مشارکت افراد در دنیای مجازی را بهتر و مفیدتر سازد. این امر زمانی محقق می‌شود که تفسیر و تحلیل مخاطبان از رسانه‌ها تحلیلی منفعل و از روی تأثیرپذیری آنی نباشد.

برخی معتقدند سواد رسانه‌ای تنها این نیست که ما با نحوه تولید و خلق برنامه‌ها و معانی توسط رسانه‌ها آشنا باشیم. سوادآموز رسانه‌ای باید با دیدی انتقادی پیام‌های رسانه‌ای را مورد توجه قرار دهد. درواقع، هدف نهایی سواد رسانه‌ای تنها کسب یک آگاهی و فهم بهتر از رسانه‌ها نیست؛ بلکه هدف، استقلال انتقادی است. با توجه به این مسائل می‌توان سواد رسانه‌ای را به‌منزله فرایند رهایی‌بخش و تواناساز که در آن کوشش می‌شود تا مردم از سلطه برخی اعمال رسانه‌ای رها شوند، تحلیل کرد. بنابراین، آموزگاران سواد رسانه‌ای باید با تکیه بر دیدگاه‌های رهایی‌بخش، مخاطبان فعال ایجاد کنند که این مخاطبان قادر به تشخیص مواضع ایدئولوژیکی رسانه‌های متفاوت باشند.